1 – पर्यावरण
परिचय | पर्यावरण के घटक | अजैविक घटक | जैविक घटक | आवास तथा निकेत | मानव पर्यावरण सम्बन्ध | मानव पर पर्यावरणीय प्रभाव | पर्यावरण पर मानवीय गतिविधियों का प्रभाव | खनन का पर्यावरणीय प्रभाव | औद्योगीकरण का पर्यावरणीय प्रभाव | आधुनिक कृषि का पर्यावरणीय प्रभाव | शहरीकरण का पर्यावरणीय प्रभाव | आधुनिक प्रोद्योगिकी का पर्यावरणीय प्रभाव | पर्यावरण समस्याएँ एवं समाधान | पर्यावरण अध्ययन में जन जागरूकता का महत्त्व | स्मरणीय तथ्य | महत्वपूर्ण प्रश्नोत्तर
2 – जैवमण्डल एवं बायोम
- जैविक समुदाय
- समुदाय अभिलक्षण
- पारिस्थितिकी तंत्र हेतु महत्वपूर्ण प्रजाति
- संक्रमिका तथा कोर प्रभाव
- बायोम
3 – पारिस्थितिकी एवं पारिस्थितिकी तंत्र
- अर्थ एवं परिभाषा
- पारिस्थितिकी तंत्र की विशेषताएँ
- पारिस्थितिकी तंत्र के घटक
- पारिस्थितिकी तंत्र के प्रकार
- भारतीय वन तंत्र
- भारत वन रिपोर्ट : 2017
- स्थलीय पारिस्थितिकी तंत्र की समस्याएँ
- जलीय पारिस्थितिकी तंत्र की समस्याएँ
4 – पारिस्थितिकी तंत्र के प्रकार्य
- पारिस्थितिकीय उत्पादकता
- पोषण स्तर
- खाद्य श्रृंखला एवं खाद्य जाल
- जैव संचयन
- जैव आवर्धन
- पारिस्थितिकीय पिरामिड
- पारिस्थितिकी अनुक्रमण
- जैविक अन्योन्यक्रिया
5 – पारिस्थितिकी तंत्र में पदार्थों का संचरण
- जैव भू रसायन चक्र
- गैसीय चक्र
- अवसादी चक्र
6 – पर्यावरणीय अनुकूलन
- अर्थ एवं परिभाषा
- पर्यावरणीय अनुकूलन के प्रकार
- पौधों में अनुकूलन
- प्राणियों में अनुकूलन
7 – पर्यावरण प्रदूषण
- वायु प्रदूषण
- जल प्रदूषण
- ध्वनि प्रदूषण
- रेडिओएक्टिव प्रदूषण
- ताप प्रदूषण
- ठोस अपशिष्ट
- ई-अपशिष्ट
- प्लास्टिक प्रदूषण
- मृदा प्रदूषण
- जैव उपचार
8 – पर्यावरणीय प्रभाव आकलन
- भारत में पर्यावरणीय प्रभाव आकलन का इतिहास
- पर्यावरणीय प्रभाव आकलन की प्रक्रिया
- पर्यावरणीय प्रभाव आकलन के घटक
- EIA एवं SEA में अंतर
- भारत में पर्यावरणीय प्रभाव आकलन की कमियाँ
9 – भारत में पर्यावरण संरक्षण
पर्यावरण संरक्षण से जुड़े प्रमुख व्यक्ति | पर्यावरणीय नैतिकता | भारत में पर्यावरण संरक्षण के लिए दिए जाने वाले फेलोशिप एवं पुरस्कार
10 – जैव विविधता
जैव विविधता के प्रकार एवं मापन | आनुवांशिक विविधता | प्रजातीय विविधता | सामुदायिक या परितंत्र विविधता | जैव विविधता का मापन | अल्फ़ा विविधता | बीटा विविधता | गामा विविधता | जैव विविधता की प्रवणता | जैव विविधता का महत्व | जैव विविधता को खतरा